Chronów

Jedna z dwunastu miejscowości Gminy Nowy Wiśnicz – CHRONÓW położony jest we wschodniej części gminy, na uboczu, z dala od głównych szlaków komunikacyjnych. Zajmuje powierzchnię 7,18 km2, jest podzielona na przysiółki.

Na temat powstania nazwy wsi istnieją trzy hipotezy. Według jednej z nich nazwa Chronów pochodzi od imienia pierwszego znaczącego osadnika z IX lub X wieku, który zwał się Chron. Miejscowa tradycja wskazuje słowo “chronienie” jako źródłosłów nazwy wsi. Jeden z przekazów ludowych mówi, że lasy dzisiejszego Chronowa były miejscem gdzie ludność chroniła się przed najazdem Tatarów. Według kolejnej hipotezy nazwa pochodzi od nazwiska braci Chronowskich, którzy prawdopodobnie byli założycielami wioski.

Nieznana jest dokładna data powstania miejscowości. Początek osadnictwa na tych terenach szacuje się na młodszą epokę kamienną. Intensywniejszy rozwój osadnictwa oraz większa jego stabilność nastąpił we wczesnym średniowieczu, w okresie gdy obszar ten wchodził w skład terytorium należącego do plemienia Wiślan. Proces zasiedlania jeszcze bardziej przybrał na sile w okresie formowania się państwa polskiego. Pod koniec XII wieku nastąpiła kolejna ekspansja osadnictwa na terenach Pogórza Wiśnickiego, w tym okresie ziemie te znalazły się w rękach rodu Gryfitów. Według informacji z zachowanych dokumentów historycznych Chronów powstał prawdopodobnie w XIII wieku, pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1286 roku. W krakowskich i czchowskich księgach sądowych na przestrzeni lat 1387-1420 odnotowano imiennie 86 mieszkańców a zarazem właścicieli niewielkich cząstek Chronowa. W 1398 roku powstał Chronów Nagórzni a rok później Chronów Dolny. Na przełomie XIV i XV wieku w miejscowości było już gwarno i rojno od drobnego rycerstwa, jednak Chronów był gniazdem rodowym przede wszystkim tej gałęzi Gryfitów, która później przyjęła nazwisko Chronowskich herbu „Gryf” i zawołania „Swoboda”.

W 1545 roku Piotr Kmita z Wiśnicza, marszałek wielki koronny i wojewoda krakowski, kupując ziemie na terenie Gnojnika zakupił również kilka działek w Chronowie i Łopusznej. Fakt ten poważnie zaważył na losach parafii chronowskiej, która już w następnym roku została włączona do parafii w Starym Wiśniczu, a kościół, nad którym patronat przejął Piotr Kmita otrzymał status kościoła filialnego. Od tego czasu aż do 1828 roku patronat nad kościołem w Chronowie nominalnie sprawowali właściciele Wiśnicza. Piotr Kmita zmarł bezpotomnie w 1553 roku. Pomiędzy spadkobiercami toczył się zacięty spór o podział majątku, w wyniku czego Chronów został sprzedany i około roku 1560 znalazł się w posiadaniu rodu Ocieskich. Zarówno Piotr Kmita jak i Ociescy a później Wielopolscy nigdy nie mieszkali na terenie Chronowa. Dobrami tymi zarządzali administratorzy lub dzierżawcy. W 1585 roku Gnojnik wraz z częściami w Chronowie i Łopusznej zakupił arianin Jan Przypkowski z Górnych Przytkowic, herbu Radwan. W rękach rodziny Przypkowskich, która odegrała poważną rolę w ruchu reformacyjnym jako propagatorzy i działacze ariańscy, część Chronowa i Łopusznej pozostawały przez ponad 40 lat.

Poważne zmiany rodowo-własnościowe w Chronowie odnotowuje rejestr poborowy z 1581 roku. W tym czasie wieś była podzielona pomiędzy 17 właścicieli, z których jedynie pięciu można uznać za Gryfów – Chronowskich, a pozostali to Prusowie lub Brochwiczowie. Wiek XVII spotęgował migrację Chronowskich, a zarazem ujawnił dążność do likwidacji szlachty zagrodowej, której miejsce powoli zaczęła zajmować silniejsza ekonomicznie szlachta cząstkowa. Podobne przemiany występowały nadal w ciągu XVIII wieku, a w ich rezultacie u progu XIX wieku w Chronowie pozostały trzy dworki szlacheckie, a w Łopusznej, będącej dziś tylko przysiółkiem Chronowa, dwa. Równocześnie z tymi zmianami wzrastała liczba ludności chłopskiej osiadającej na tych terenach.

W czerwcu 1773 roku Chronów wraz z całą okolicą znalazł się pod panowaniem austriackim, stając się maleńkim punktem, na mapie Galicji. Działania wojenne w okresie I wojny światowej na terenie Chronowa nie spowodowały większych zniszczeń. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku miejscowość znalazła się w granicach województwa krakowskiego. Do czasu reformy administracyjnej w 1934 roku stanowił samodzielną gminę wiejską, którą według danych z 1921 roku zamieszkiwało około 840 osób, utrzymujących się z pracy na roli. Po reformie już jako gromada wszedł w skład gminy zbiorowej w Lipnicy Murowanej. Ostatnim wójtem gminy chronowskiej był Władysław Wrona, zaś pierwszym sołtysem gromady został Franciszek Tobiasz, zwany Machetą, który funkcję tę pełnił przez cały okres okupacji.

Chociaż w czasie II wojny światowej Niemcy nie wkroczyli do Chronowa, to jednak od 6 września 1939 roku znalazł się on pod okupacją hitlerowską. Klęska wrześniowa, będąca wynikiem najazdu niemieckiego i sowieckiego, wydała nasz kraj na łup zwycięzców i spowodowała trwającą do 1945 roku okupację. Chronów obciążono kontyngentami zbożowymi i mięsnymi już w pierwszym roku wojny i ściągano je rygorystycznie w latach następnych, przy czym gwałtownie zwiększał się ich wymiar. Chlubną kartą dziejów okupacyjnych Chronowa było istnienie i działalność drużyny Armii Krajowej.